“Toplum, bireylerin yan yana gelişiyle değil; birbirlerine nasıl baktıklarıyla kurulur.”
Bir sosyolog olarak, Türkiye’nin doğusuna her baktığımda yalnızca bir coğrafya değil, bir toplumsal laboratuvar görürüm. Çünkü Doğu Anadolu Bölgesi, sadece yüksek dağları ve sert iklimiyle değil, aynı zamanda dayanışma, aidiyet ve kimlik gibi toplumsal olguların en yoğun yaşandığı bir alandır. “Doğu Anadolu bölgesinde hangi iller var?” sorusu coğrafi bir merakın ötesindedir; bu iller, toplumsal yapının farklı katmanlarını, rollerin ve ilişkilerin birbirine nasıl dokunduğunu anlatır.
Doğu Anadolu’nun Toplumsal Haritası
Doğu Anadolu Bölgesi, Türkiye’nin en geniş yüzölçümüne sahip bölgesidir. Soğuk iklimi, dağlık yapısı ve kırsal yaşam biçimi, toplumsal dayanışmayı ve bağlılığı güçlendiren bir çevre oluşturmuştur. Bölge; Erzurum, Erzincan, Kars, Ardahan, Iğdır, Ağrı, Van, Bitlis, Muş, Bingöl, Elazığ, Hakkâri, Tunceli ve Malatya gibi illerden oluşur.
Her biri kendi toplumsal dokusunu taşır. Erzurum’un muhafazakâr yapısı, Tunceli’nin özgürlükçü kimliği, Van’ın çok kültürlü yaşamı ya da Kars’ın tarihsel çeşitliliği, bu bölgenin sosyolojik olarak ne kadar zengin bir mozaik olduğunu gösterir.
Bu çeşitlilik, Türkiye’nin toplumsal kimliğini anlamak için bir aynadır.
Toplumsal Normlar: Dağların Gölgesinde Kurulan Düzen
Doğu Anadolu’da toplumsal normlar, tarihsel olarak doğa koşullarına ve ekonomik yapıya bağlı olarak şekillenmiştir. Dağlık yapı, ulaşım zorlukları ve tarım-hayvancılığa dayalı ekonomi, bireyleri birbirine bağımlı hâle getirmiştir. Bu nedenle bölgedeki toplumsal düzen, bireysellikten çok kolektif dayanışmaya dayanır.
Köy yaşamında hâlâ komşuluk, akrabalık ve mahalle ilişkileri güçlüdür. Toplumsal normlar, bireyin davranışlarını yönlendirir; “ayıp” kavramı, hukuk kadar etkili bir düzen aracıdır. Erkeklerin kamusal alanda, kadınların ise özel alanda görünür olması bu normların tarihsel uzantısıdır.
Cinsiyet Rolleri: Erkek İşlevi, Kadın İlişkisi
Bir sosyolojik perspektiften bakıldığında, Doğu Anadolu’daki cinsiyet rolleri yalnızca biyolojik farklardan değil, toplumsal beklentilerden doğar.
– Erkekler, yapısal işlevlerin taşıyıcısıdır. Onlar, “geçim sağlama”, “aileyi koruma”, “otoriteyi temsil etme” gibi rollerle tanımlanırlar. Erkekliğin toplumsal değeri, üretim ve koruma gücüyle ölçülür.
– Kadınlar ise ilişkisel bağların merkezindedir. Kadın, toplumsal dokunun “bağ kurucu” unsurudur. Aile içi ilişkiler, komşuluk ağları, duygusal destek sistemleri genellikle kadınların görünmez emeğiyle sürdürülür.
Bir köy düğününü düşünelim: Erkekler organizasyonun dışsal yapısını —oturma düzeni, ikram, güvenlik— planlarken, kadınlar içsel ilişkileri —barıştırma, kutlama, aidiyet hissettirme— yönetir.
Bu fark, sadece görev ayrımı değil, iki farklı toplumsal gücün varlığıdır.
Erkek yapıyı kurar, kadın toplumu yaşatır.
Kültürel Pratikler ve Kimlik: Gelenekten Modernliğe
Doğu Anadolu, çok kültürlü bir tarih taşır. Türk, Kürt, Zaza, Ermeni, Arap ve Azeri topluluklarının bir aradalığı, kültürel pratiklerin çeşitliliğini güçlendirmiştir.
Ancak bu çeşitlilik, zaman zaman çatışma ve dışlanma biçimlerinde de kendini gösterir. Toplumsal kimlik burada hem korunan hem müzakere edilen bir alandır.
Yayla göçleri, düğün ritüelleri, taziye evleri, dengbêjlik geleneği veya cem törenleri —hepsi toplumsal ilişkilerin görünür hâlleridir. Bu pratikler, hem dayanışmayı hem de kimliğin yeniden üretimini sağlar.
Bir köyde kadınların birlikte ekmek pişirmesi, sadece mutfak faaliyeti değil, kolektif kimlik üretimidir.
Toplumsal Değişim: Göç, Eğitim ve Dönüşüm
Son yıllarda Doğu Anadolu illerinde göç, sosyolojik dengeleri ciddi biçimde değiştirmiştir. Genç nüfusun batıya göç etmesi, aile yapısında yeni boşluklar yaratmıştır.
Kadınlar artık eğitim yoluyla daha görünür, erkeklerse işsizlik ve otorite kaybıyla yeni kimlik krizleri yaşamaktadır.
Bu dönüşüm, klasik toplumsal cinsiyet rollerini sorgulatır hâle gelmiştir.
Örneğin, Van ve Elazığ gibi illerde kadın kooperatiflerinin artması, geleneksel aile ekonomisini dönüştürmekte; erkek egemen yapılarda paylaşımcı modeller ortaya çıkmaktadır.
Değişim, Doğu’nun kaderi değil; yeni toplumsal yönüdür.
Doğu Anadolu’nun Sosyolojik Önemi
Doğu Anadolu’daki her il, Türkiye’nin toplumsal çeşitliliğini anlamak için bir anahtar gibidir.
– Erzurum: Geleneksel değerlerin merkezi.
– Tunceli: Kolektif özgürlük bilincinin sembolü.
– Van: Çok kültürlü yaşamın laboratuvarı.
– Malatya ve Elazığ: Geçiş toplumunun sosyolojik örnekleri.
Bu iller, aynı ülke sınırları içinde bile farklı sosyolojik dinamiklerin nasıl bir arada var olabileceğini gösterir.
Okura Sosyolojik Bir Davet
Şimdi düşün:
– Ya senin yaşadığın yerde toplumsal normlar nasıl kuruluyor?
– Erkekler mi yapıyı, kadınlar mı bağı kuruyor?
– Kültürel pratiklerin içinde sen hangi rolü üstleniyorsun?
Toplum, yalnızca “biz” diyebildiğimiz sürece var olur. Doğu Anadolu bölgesinde hangi iller var?
Bu soru artık yalnızca haritayla değil, toplumun iç sesleriyle yanıtlanabilir: O iller, sadece yer değil; birer toplumsal hikâyedir.